ANONG TINIG ANG TINUTUKOY MO, MEME?: ANG PAGHAHANAP SA ARKETIPO NG KATINUAN SA AKIN

“PAANO KUNG ILUSYON lang talaga nating lahat ang katinuan?” tanong ko noon sa tatlong kaibigang pinaikutan ako matapos kong ikuwento na hindi lang minsan nang makarinig ako ng mga tinig kapag nag-iisa, at na sa tingin ko ay ako lang ang nakakarinig ng mga tinig na iyon. Pinaikutan nila ako nang may mapansiyasat na mga mata na para bang sila ang mga espesyalista sa larang ng sikolohiya at psychiatry at ako ang kanilang pasyente.

“Kakatakot naman, Meme. Pa’no mo naman ‘yan nasabi?” tugon nila.

Hindi lang naman iyon ang unang pagkakataon na may nakipag-usap sa akin nang ganito.

Baka may mali sa ‘yo. Hindi ‘yan normal.

Ngayo’y parang gustong-gusto nilang malaman kung anong mga tinig ang naririnig ko, kung mula ba noong bata ako ay nakakarinig na ako ng mga ganoong tinig, at ano ang mga sinasabi ng mga tinig na iyon sa akin.

“Baka sign na ‘yan ng demon possession, kapatid. Magbalik-loob ka na kay Lord.” ang sabi ng isang may pagkarelihiyoso.

“Sigurado kayong ni minsan sa buhay ninyo, hindi kayo nakarinig ng kahit anong tinig?” tanong ko sa kanila.

“Hindi.” sabay-sabay nilang sagot. Walang halong pag-aalinlangan. Para bang ang gusto talagang sabihin, hello, sa ating apat dito, ikaw lang naman ang may tendency ng kabaliwan. Normal kaming lahat, normal.

Hindi ako maniwa-niwala sa kanila.

Naisipi ko, iba ba talaga ang ganitong karanasan? Kung hindi, gayun na lang ba ang kagustuhan nating itago ang mga saglit nating karanasang hindi pumapasa sa pamantayan ng estrukturang tinatawag nating katinuan? Ni minsan ba talaga ay hindi sila nakarinig ng biglaang tinig na hindi nila matukoy kung saan nanggaling?

Gusto kong itanong sa kanila ang lahat ng iyon ngunit alam kong mas tatawagin nila akong nababaliw kung gagawin ko iyon.

Tapos bigla kong naalala iyong pangyayari noong bata ako. Doon pumasok sa isip ko kung papaanong ginagamit rin ng mga ninuno natin noon ang mga mito at pamahiin upang subukang ipaliwanag ang mga paminsan-minsang danas na sa tingin nila ay umaalpas sa karaniwan.

Nasa may pintuan ako noon ng bahay namin. Tinawag ako ni Ate.

Meme!

Hindi ko muna pinansin. Baka guni-guni ko lang.

Meme!

Doon na ako naniwala na tinatawag nga ako ng ate ko. “Ano ‘yun?” tanong ko sa kanya.

Meme!

“Sandali!” sigaw ko. Patakbo akong pumunta sa kuwarto kung saan nanggaling ang tinig. At hindi ka na siguro magugulat, wala si Ate sa kuwarto. Walang kahit na sino sa kuwarto. Kinilabutan ako. Sino iyong sumigaw?

“Nako, baka namaligno ka,” sabi sa akin ng mga matatandang pinagkuwentuhan ko ng pangyayari. Sinamahan pa nila iyon ng “Kinikilabutan ako!” at saka kakayapin ang sarili at kunwang matatakot.

“Tandaan mo lagi, Meme, kapag tatlong beses kang tinawag at wala namang tao, ‘wag kang sasagot. Masama.”            

Tumango na lang ako, pero sa loob-loob ko, e hindi ko nga alam na wala naman palang tumatawag sa akin. Pero sino iyong sumigaw? Malinaw na malinaw, tatlong beses na tinawag ang palayaw ko. Siyempre sasabihin nila, maligno o multo. Pero naisip ko, maligno kaagad, hindi ba puwedeng sa utak ko lang talaga nangyari ang pagsigaw?

Sa tagpong iyon yata nagsimula ang kagustuhan kong pagkabit-kabitin, kahit hindi maaaring maging buo, ang mga pailan-ilang matagal-tagal nang iniisip hinggil sa katinuan—ng sarili at ng iba—parang mga kilapsaw ng mga tinig na hindi tuluyang masasaklaw ng unawa ngunit gusto kong balikan. At kung saan-saan ako dinala ng tinig.

KAHIRAPANG MATUKOY ANG totoo sa hindi totoo. Iyan daw ang pinakaubod ng mental disorder na kung tawagin ay schizophrenia. At dahil ito ang pundamental na prerequisite ng ganitong mental na kondisyon, mas lumalabo at nagbabago-bago ngayon para sa akin ang linyang gumabagay sa “matino” at “di-matino” sa paglitaw ng mga pasaglit-saglit na karanasang hindi maipaliwanag bilang totoo katulad ng pagkarinig sa tinig ng isang taong wala naman doon sa lugar kung saan ito narinig. Gayun din marahil ang nagiging kaso sa iba pang mga kondisyong inuuri bilang mental disorder.

Sa isang sasaliksik, halimbawa, ng National Institute of Mental Health (2016), dineklarang halos aabot sa isa sa bawat lima sa populasyon ng Estados Unidos na ang edad ay 18 pataas ang may mental disorder. Hindi nakakapagtakang ganito kataas ang bahagdaan dahil habang nagkakaroon ng pag-unlad sa larang ng sikolohiya at psychiatry ay parami nang parami ang mga kondisyong inuuri ng mga eksperto bilang mental disorder. Ngunit laging nagiging problematiko ang urian dahil lagi namang relatibo at subhetibo sa mga partikular na kultura at lipunan ang pamantayanan ng katinuan.

            Hindi ko gustong ipagsawalang-bahala ang mga nararanasan ko noong pailan-ilang tinig na naririnig sa sarili. Baka ikapahamak ko. Baka may problema na pala sa akin nang hindi ko nalalaman. Pero, kung sakali bang iniisip ng isang tao na may nagsasalita sa isip niya at may nagsalita nga sa isip niya, mental na problema na ba agad iyon? Hindi ba iyon isa lamang kakayahang humaraya? At sa totoo lang, baka mas matakot pa ako kung dumating ang panahong wala na akong maririnig sa aking sarili dahil sa panahong iyon, baka tumigil na ang diwa kong humaraya.

            Napaisip rin ako noong nagkuwento sa akin ang isang batikang nobelista ng posibilidad ng pagtingin sa kakayahan ng isang manunulat ng fiksiyon o katha bilang maaga o banayad na senyal ng schizophrenia dahil nakakagawa ang manunulat ng iba’t ibang karakter na may iba’t ibang ugali, paniniwala, at manerismo sa wika sa isang fiksiyonal na mundo. Muling nakakapaghain ng mga ganitong paglalabo sa linya ng urian ng katinuan dahil hindi lang naman iisa o iilang nobelista ang nagkuwento kung papaano nila nakita sa realidad ang tauhang sila ang maylikha.

            Noong isang araw, tinanong akong muli ng kaibigan ko. Pero hindi na tungkol sa naikuwento kong mga pailan-ilan at paminsan-minsang tinig na naririnig ko.

            “Ayaw mo kay Duterte?” tanong ng isa. Hindi ako komportable sa konstruksiyon ng tanong. Parang gusto kong muling baybayin ang tanong niya ng ganito “Bakit ba ang kritikal mo sa kasalukuyang administrasyon?” o “Bakit mo kinokontra?” Pero hindi ko iyon ginawa.

            “Oo gan’un na nga. Tingnan mo ang mga nangyayari ngayon.” sabi ko.

At bigla niyang ipinagduldulan sa akin na ibig sabihin lang daw n’un ay dilawan ako. Dilawan ka. Dilawan ka. Dilawan ka.

Natawa ako. O nabahala. Anong tinig kaya ang nagsabi sa kaibigan ko na kapag naging kritikal ka sa kasalukuyang administrasyon ay awtomatikong dilawan ka? Anong binary-syndrome ang nabubuo sa kanya? Maging ito ba ay isa nang mental disorder?

ARKETIPO RIN ANG tinig bilang espiritwal na pagtawag o di-kaya’y panloob-na-agam-agam, konsiyensiya, at pagsisisi sa ating kulturang popular. Kaya kapag nakakaengkuwentro tayo ng mga kataga o pangyayaring nilalangkapan ng “at tinawag siya ng tinig” o “tinawag ako ng tinig” sa mga napapanood natin o nababasa, mas madalas sa hindi ay laging mistiko-espiritwal ang pinagmumulan o patutunguhan ng kuwento o naratibo, kung hindi man ay nagbubukas ng pagtingin na ang isang karakter ay nag-aagam-agam, nakokonsiyensiya, o nagsisisi.

            Ginamit na device ang tinig at imahen sa pelikulang Rizal (1998) na pinagbidahan ni Cesar Montano. Sa tagpo kung saan malapit nang dumating ang araw ng pagbitay ay nakarinig at nakakita si Rizal ng mga tinig at imahen ni Simon Ibarra—ang mapaghiganting protagonista sa nobela niyang El Filibusterismo. Kinausap siya ng kanyang fiksiyonal karakter at binuyong isa siyang traydor sa bayan at may magagawa pa siya para matigil ang kamatayan. Naipakita ng tagpong iyon ang posibleng mga agam-agam at pagsisisi ni Rizal bago ang kanyang kamatayan. At alam natin na hindi na natin iyon kailanman malalaman at mananatili na lamang isang palaisipan sa atin. Ngunit sa dulo ng tagpong iyon, sumagot si Rizal kay Ibarra: “Patahimikin na ninyo ako para mahanap ko naman ang aking sarili” at saka niya nakita ang papel at panulat at nagsimulang sulatin ang huling tula.

Sa pagtingin naman sa tinig bilang pagtawag, nauna nang naitala ng antropologong si L. F. Jocano (1976) sa Ulat ng Unang Pambansang Kumperensya sa Sikolohiyang Filipino na sa tradisyong Filipino, ang mga ganitong tinig at di-pangkaraniwang senyal sa pandama ay itinuturing na salik para italaga ng isang indibidwal ang pagiging manggagamot o babaylan ng isang komunidad.

Hindi lang ito tungkol sa tinig. Hindi lang naman ang pandinig ang nasasaklaw ng mga hindi pangkaraniwan. Maaaring paningin. Maaaring ang imahen.

            Walang ipinakitang imahen ng Birhen sa burol sa tuwing nagpapakita ito kay Elsa—na pinagbidahan ni Nora Aunor—sa pelikulang Himala (1982). At igigiit niya sa mga tao na nagpapakita sa kanya ang Birhen at may mensahe itong nais ipaabot sa isang bayang ilang taon nang hindi dinadalaw ng ulan; sa isang lipunang pinakanangangailangan ng himala. Nagpagaling siya ng mga may sakit pagkatapos ng pagpapakita. Marami siyang naging tagasunod. Ngunit alam nating lahat na sa dulong tagpo ng pelikula ay ilalantad ni Elsa sa madla na walang himala, na hindi totoong nagpakita sa kanya ang Birhen sa burol. At babarilin siya.

            Naroroon sa tagpong iyon ng pagpatay kay Elsa—hindi sinasabi—ang pahayag ng pagkadismaya ng madla sa katotohanan na pinutol ng paglalantad ni Elsa ang ilusyong binuo nila sa kanilang mga sarili, na lampas iyon sa katinuan ngunit dahil naging pangangailangan iyon ng lipunang uhaw sa himala, tinanggap nila ang dati’y “di-katinuan”.

            Kaya siguro sinabi ni Nietzsche na “Insanity in individuals is something rare—but in groups, parties, nations and epochs, it is the rule.”

Mas nailapat pa ni Michael Foucault (1975) ang kagayang argumentong ito ni Nietzsche sa pagpapakilala sa terminong rehimen ng katotohanan upang tukuyin ang mga saligang korpus ng kaalaman, diskurso, at pamamaraan na nangingibabaw sa isang partikular na panahon sa kasaysayan. Sino ang naghahawak at nagmamanipula sa katotohanan? Sino ang naghahawak at nagmamanipula sa pamantayan ng katinuan?

Malamang sa hindi, ang mga estrukturang ito na tinatawag na rehimen ng katotohanan ay walang iba kundi isang dakilang naratibo ng kolektibong kabaliwan. Kung kaya, ang mga indibidwal na ang ipinapakitang gawi ng buhay na hindi nakakapasa sa pamantayang ito ay inuuri bilang iba; isang taong hindi normal; labas sa hanggahang linya ng karapat-dapat sa isang lipunan.

Mas nauunawan rin natin ang lumalalang binary syndrome sa ating kasalukuyang panahon: kung hindi ka ito, ito ka; kung hindi ka kapuso, kapamilya ka; kung hindi ka itim, puti ka; kung hindi ka DDS, dilawan ka.

Sa ganitong pagtingin, hindi nakapagtatakang patuloy na nalilinlang ang karamihan sa pagsunod sa nangingibabaw na rehimen ng katotohanan kaya patuloy na ipinagtatanggol ng mas nakararami sa atin ang walang habas ng pagpatay, pagkalugmok, at korupsiyon ng ating kasalukuyang administrasyon.

Baka ninonormalisa natin ang kabaliwan nang hindi natin namamalayan. Sa dulo, mas madaling makitang hindi lang ito kasing simple ng pagproproblema sa kung saan nanggaling ang tinig ng isang wala naman doon. Mas nakakabahala ito.

Tama siguro ang mga kaibigan ko, nakakatakot na isiping ang katinuan ay nililikha lang nating lahat. Nakakatakot at nakakabahala, lalong-lalo na sa isang bayang pinakanangangailangan hindi lamang ng himala, kundi ng pag-asa o kahit ng sulyap man lamang ng pagbabalik sa tunay na katinuan.

MGA SANGGUNIAN

Foucault, Michel. Madness and Civilization: A History of Insanity in the Age of Reason. New York: Vintage Books. 1998.

Jocano, Landa. “Ang mga Babaylan at Katalonan sa Kinagisnang Sikolohiya” Ulat ng Unang Pambansang Kumperensya sa Sikolohiyang Pilipino. Antonio, Lilia, et al, ed. Pambansang Samahan sa Sikolohiyang Pilipino, Unibersidad ng Pilipinas, Diliman, 1976.

Mental Health by the Numbers, https://www.nimh.nih.gov/health/statistics/mental-illness.shtml 

Nietzsche, Friedrich. Thus Spoke Zarathustra. Trans. Walter Kaufmann. New York: Penguin Books. 1978.

opisyal na lahok sa 2018 Saranggola Blog Awards para sa Sanaysay

www.sba.ph